Σάββατο 5 Ιουνίου 2010

ΕΛΠ 21 - Γ', κεφ. 5: Ιστοριογραφία

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5

ΙΣΤΟΡΙΟΓΡΑΦΙΑ


Εννοούμε και τα ιστορικά έργα και τα χρονικά και την εκκλησιαστική ιστορία.

5.1 Ο ΒΥΖΑΝΤΙΝΟΣ ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ ΚΑΙ ΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Οι συγγραφείς των ιστοριών είναι συνήθως λαϊκοί με ανώτερη μόρφωση, έχουν ως πρότυπα τους ιστοριογράφους της κλασικής αρχαιότητας, γράφουν ιστορία για γεγονότα που δεν απέχουν χρονικά πολύ από την εποχή τους, συνεχίζουν το έργο κάποιου προγενέστερου. Επειδή συχνά έχουν αξιώματα υψηλά, είναι πολλές φορές αυτόπτες ή αυτήκοοι μάρτυρες των όσων περιγράφουν και χρησιμοποιούν πολύ έγκυρες πηγές.


5.1.1 Οι προθέσεις του Βυζαντινού ιστορικού και η εξάρτησή του από τα κλασικά πρότυπα

Στόχος των Βυζαντινών ιστορικών: η εύρεση της αλήθειας. Ελέγχουν τις πηγές τους στο μέτρο του δυνατού, όπως οι αρχαίοι ιστοριογράφοι. Πάντως δεν τα καταφέρνουν πάντα να είναι αντικειμενικοί, καθώς πολλές φορές συμμετέχουν και οι ίδιοι στα γεγονότα. Ενίοτε στα προοίμιά τους αναφέρονται στις προθέσεις τους, όπως και τα πρότυπά τους. Η μίμηση των αρχαίων αφορά στις προθέσεις, στη γλώσσα, στο ύφος, στη μέθοδο. Για παράδειγμα αναφέρονται σε σύγχρονούς τους λαούς με την ονομασία που αυτοί είχαν στην αρχαιότητα ή χρησιμοποιούν διοικητική και στρατιωτική ορολογία της αρχαίας παράδοσης αντί για την αντίστοιχη της εποχής τους ή μιμούνται το Θουκυδίδη στον καθορισμό του χρόνου, προκαλώντας έτσι δυσκολίες στην κατανόηση ενίοτε. Η μίμηση του ύφους και της σύνταξης των κλασικών οδηγούν τους Βυζαντινούς στη χρήση αττικίζουσας γλώσσας, με λέξεις που ενίοτε δεν κατανοούν απόλυτα, με σύνταξη πολύπλοκη και ενίοτε λανθασμένη. Τα λάθη βεβαίως αυξάνονται όσο απομακρύνονται από την αρχαιότητα. Σε ό,τι αφορά τη μέθοδο μιμούνται επίσης τους αρχαίους ιστοριογράφους: παρεμβάλλουν ενίοτε εθνογραφικές ή γεωγραφικές παρατηρήσεις, συχνά λόγους και δημηγορίες, ή και αυτούσια κείμενα αρχείων, επίσημα έγγραφα, επιστολές, κ.ά.

5.1.2 Πρώιμη βυζαντινή περίοδος (4ος-7ος αι.)

Πλούσια παραγωγή ιστοριών από Ευνάπιο από τις Σάρδεις, το Ζώσιμο, τον Ιωάννη Λυδό, τον Προκόπιο, το Θεοφύλακτο το Σιμοκάττη, κ.ά.

Ο Προκόπιος (6ος αι.) είναι ο πιο γνωστός ιστορικός του Βυζαντίου, με κλασική μόρφωση. Περιέγραψε τους πολέμους του Ιουνστινιανού (Υπέρ των πολέμων λόγοι σε 8 βιβλία) με μεγάλη αξιοπιστία, καθώς ήταν και αυτόπτης μάρτυρας σε πολλά γεγονότα από αυτά που περιγράφει. Ελέγχει τις πηγές του και προσπαθεί να είναι αντικειμενικός.Παραθέτει δημηγορίες, γράφει σε αρχαϊζουσα και γενικότερα ακολουθεί τους κανόνες της κλασικής ιστοριογραφίας, κυρίως του Θουκυδίδη. Στο έργο του Ανέκδοτα ο Προκόπιος καταφέρεται εναντίον των Ιουνστινιανού και Θεοδώρας, αποδεικνύοντας ότι όλες τους οι ενέργειες ξεκινούσαν από την απληστία τους. Το έργο έχει χαρακτήρα λιβελογραφικό, δημοσιεύθηκε μετά το θάνατο του ιστορικού και είναι μοναδικό στη βυζαντινή ιστοριογραφία. Η πατρότητά του κατά καιρούς αμφισβητήθηκε. Το τρίτο έργο του Προκοπίου είναι το Περί κτισμάτων (περ. 554) το οποίο γράφτηκε κατ’ εντολή του αυτοκράτορα Ιουνστινιανού και είναι εξαιρετικά εγκωμιαστικό, καθώς παρουσιάζει το οικοδομικό πρόγραμμα και τα δημόσια έργα του Ιουνστινιανού στην επικράτεια.

Ο Θεοφύλακτος ο Σιμοκάττης (6ος-7ος αι.) έγραψε την Οικουμενική ιστορία σε 8 βιβλία για τα χρόνια της βασιλείας του αυτοκράτορα Μαυρικίου. Είναι η τελευταία σωζόμενη ιστορία των πρώιμων βυζαντινών χρόνων, καθώς μετά ακολουθεί σιγή 3 αιώνων μέχρι το έργο Βασιλείαι σε 4 βιβλία του Ιωσήφ Γενέσιου για τα γεγονότα της περιόδου 813-886. Οι λόγοι της σιγής είναι σύνθετοι: οι μακροχρόνιοι πόλεμοι του Βυζαντίου και οι επιδρομές ξένων λαών έφεραν συρρίκνωση στην επικράτειά του και τα μεγάλα αστικά κέντρα. Οι πόλεις κατέρρευσαν εγκαταλείφθηκε ο τρόπος ζωής και οι συνήθειες του αρχαίου κόσμου, μειώθηκε σημαντικά ο πληθυσμός, επλήγη το εκπαιδευτικό σύστημα, μειώθηκε το αναγνωστικό κοινό. Παράλληλα τα διδάγματα της χριστιανικής διδασκαλίας συνετέλεσαν στη διαφοροποίηση των πνευματικών ενδιαφερόντων του κόσμου. Παρουσίασε λοιπόν κάμψη και η ιστοριογραφία.

5.1.3 Μέση βυζαντινή περίοδος. Ο «εγκυκλοπαιδισμός» της εποχής των Μακεδόνων (10ος αι.) και η «αναγέννηση» των γραμμάτων της εποχής των Κομνηνών (11ος-12ος αι.)

Η λόγια ιστοριογραφία επανεμφανίζεται με τον Κωνσταντίνο Πορφυρογέννητο και τον κύκλο του, άρα τον 10ο αι. Ο Κωνσταντίνος υπήρξε αυτοκράτωρ, συγγραφέας και εμπνευστής ενός προγράμματος συγκέντρωσης και συγγραφής έργων «εγκυκλοπαιδικού» χαρακτήρα, εγκαινιάζοντας τον «εγκυκλοπαιδισμό», την πνευματική δραστηριότητα των λογίων του 10ου κυρίως αιώνα, που σχετίζεται με τη συλλογή, τον εμπλουτισμό και την ταξινόμηση της καταγεγραμμένης γνώσης των παλαιότερων εποχών και τη δημιουργία «εγκυκλοπαιδειών». Φρόντισε να συγκεντρωθεί η ιστορική γραμματεία των προγενέστερων αιώνων και μετά από επεξεργασία να καταταγεί θεματολογικά σε 53 διαφορετικές κατηγορίες, διασώζοντας έτσι το έργο συγγραφέων παλαιότερων εποχών. Συνέγραψε επίσης την ιστορική εγκωμιαστική βιογραφία του παππού του Βασιλείου του Α, ιδρυτή της δυναστείας των Μακεδόνων και συνέταξε ή διέταξε να συντάξουν και τα έργα Προς τον ίδιον υιόν Ρωμανόν (De administrando imperio) και το Περί της Βασιλείου τάξεως (De ceremoniis aulae byzantinae), τα οποία δεν είναι ιστορία αλλά αποτελούν μέρος μιας πολιτικής εγκυκλοπαίδειας, καθώς το πρώτο αποτελεί εγχειρίδιο πολιτικής πρακτικής και ιδεολογίας σε θέματα εξωτερικής πολιτικής (απευθύνεται στο γιο του αυτοκράτορα Ρωμανό, με οδηγίες για το πώς πρέπει να διοικεί την αυτοκρατορία και πληροφορίες από αυτοκρατορικά αρχεία ή προγενέστερα ισοτικά έργα) και το δεύτερο είναι ένας οδηγός για το εθιμοτυπικό της βυζαντινής αυλής (με παραδείγματα και τμήματα από παλαιότερα ιστορικά έργα και αρχειακό υλικό)

Τον 10ο αιώνα έχουμε και την Ιστορία του Λέοντος Διακόνου για την περίοδο 959 έως 976, έργο που συνεχίστηκε από το Μιχαήλ Ψελλό στις αρχές του 11ου αιώνα. Η Χρονογραφία του Ψελλού είναι ένα ιδιότυπο, αξιόλογο ιστορικό έργο. Την ίδια περίοδο με τον Ψελλό έζησε και έδρασε και ο ιστορικός Μιχαήλ Ατταλειάτης. Τον 12ο αιώνα έχουμε την ακμή της εποχής των Κομνηνών, γνωστή και ως Αναγέννηση των Κομνηνών. Η Άννα Κομνηνή στο ιστορικό της έργο Αλεξιάς σε 15 βιβλία αναφέρεται στη δράση του πατέρα της Αλέξιου Α Κομνηνού. Το έργο παρά το βιογραφικό εγκωμιαστικό του χαρακτήρα είναι αρκετά αντικειμενικό και ακριβές.

5.1.4 Ύστερη βυζαντινή περίοδος και οι «ιστορικοί της αλώσεως»

Περίοδος από το 1204 (Άλωση Κωνσταντινούπολης από Λατίνους) έως το 1453 (Άλωσή της από Τούρκους). Οι ιστορικοί που περιέγραψαν τα γεγονότα είναι οι Γεώργιος Ακροπολίτης, Γεώργιος Παχυμέρης, Νικηφόρος Γρηγοράς, Ιωάννης ΣΤ Καντακουζηνός, ενώ τη δεύτερη Άλωση περιέγραψαν οι Δούκας Μιχαήλ, Κριτόβουλος ο Ίμβριος, Λαόνικος Χαλκοκονδύλης και Γεώργιος Σφραντζής.

5.2 ΧΡΟΝΙΚΟΝ/ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟΝ/ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑ

Οι χρονογραφίες διαφέρουν από τις ιστορίες κυρίως ως προς το στόχο και τη μέθοδο σύνταξής τους.. Η βυζαντινή χρονογραφία με αρχή περίπου τον 6ο αιώνα, μοιάζει με τα προγενέστερα είδη των «χρονικών των πόλεων»=σύντομες καταγραφές γεγονότων που οι αρχαίοι αναρτούσαν σε δημόσιους χώρους των πόλεων (Και τα δύο είδη εμπεριέχουν με μορφή χρονολογικών σημειωμάτων, γεγονότα από τη ζωή της Εκκλησίας αλλά και τον καθημερινό βίο) και της «χριστιανικής χρονογραφίας»=από τον 2ο ώς τον 4ο αι. με κύριους εκπροσώπους το Σέξτο Ιούλιο Αφρικανό και τον Ευσέβιο Καισαρείας (Και τα δύο είδη ξεκινούν τη διήγηση από κτίσεως κόσμου και απουσιάζουν εξάρτηση από τη Βίβλο, ιδίως σε σχέση με τις γενεαλογικές πληροφορίες. Περιγράφονται λοιπόν η ιστορία των πρωτοπλάστων, της κιβωτού του Νώε, ο Τρωικός πόλεμος, η ζωή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η γέννηση του Χριστού, οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες με ιδιαίτερη έμφαση στο Μεγάλο Κωνσταντίνο και την επικράτηση του χριστιανισμού. Καταλήγουν στους βυζαντινούς αυτοκράτορες.).

5.2.1 Οι προθέσεις του χρονογράφου και το αναγνωστικό κοινό

Οι Βυζαντινοί χρονογράφοι φιλοδοξούν να συγγράψουν ιστορία παγκόσμια που, όπως πιστεύουν, σχετίζεται άμεσα με την ιστορία και καταγωγή του χριστιανισμού. Χρησιμοποιούν πολλαπλούς τρόπους χρονολόγησης. Όλα τα καλά και τα κακά που συμβαίνουν στον κόσμο συνδέονται με το Θεό και τη βούλησή του. Έτσι ακόμη και οι φυσικές καταστροφές ερμηνεύονται ως τιμωρία για τα αμαρτήματα των ανθρώπων. Συλλέγουν τις πληροφορίες τους άκριτα, αντιγράφουν από παλαιότερους συγγραφείς (μερικές φορές τόσο πολύ που το έργο τους δεν έχει καμία αξία) χωρίς να ενδιαφέρονται για την αλήθεια των λεγομένων, δε διακρίνουν τα ουσιώδη από τα επουσιώδη, αλλά τονίζουν τις λεπτομέρειες που ενδιαφέρουν το ευρύ κοινό. Απευθύνονται στο ευρύ κοινό και όχι στους μορφωμένους, γι’ αυτό και η γλώσσα τους είναι απλή, κοντά στην καθομιλουμένη, εμπλουτισμένη με στοιχεία από την εκκλησιαστική γλώσσα, πληροφορίες που αφορούν τον απλό κόσμο, πχ. για φορολογικές απαλλαγές και γαργαλιστικά επεισόδια και χωρίς ρητορικά σχήματα και χωρία αρχαίων συγγραφέων.

Ο Krumbacher υποστήριξε ότι το συγκεκριμένο είδος καλλιεργήθηκε από κατώτερους κληρικούς και μοναχούς και απευθυνόταν σε ευσεβείς χριστιανούς με ελάχιστη μόρφωση. Ο Beck όμως ανασκεύασε την παραπάνω άποψη και απέδειξε ότι πολύ λίγες είναι οι χρονογραφίες που γράφτηκαν από μοναχούς. Γενικά οι σωζόμενες χρονογραφίες έχουν μεταξύ τους μεγάλες διαφορές στην ποιότητα και στη μέθοδο συλλογής του υλικού τους, ώστε πολλοί ερευνητές τις διακρίνουν σε αυτές που είναι απλοϊκά κατασκευάσματα, με συλλογή και καταγραφή στοιχείων αβασάνιστα από διάφορες πηγές και σε αυτές που οι δημιουργοί τους αντιμετώπισαν με περισσότερη σοβαρότητα την αποστολή τους και ερεύνησαν τις πηγές τους.

Η διαφορά ιστορίας-χρονογραφίας ως προς την πρόθεση, τη μέθοδο εργασίας και τη γλώσσα είναι σαφής. Πάντως η μία κατηγορία επηρεαζόταν από την άλλη. Η προσφορά της χρονογραφίας είναι μεγάλη: παρέχει λεπτομέρειες για την καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο και έτσι μπορούμε να ανασυνθέσουμε την εποχή. Επίσης η εμμονή των χρονογράφων στη χρονολόγηση των γεγονότων με εξαντλητική ακρίβεια συμβάλλει στην ιστορικά έρευνα αποφασιστικά. Επίσης, το γεγονός ότι η γλώσσα τους είναι κοντά στην καθομιλουμένη τις κάνει πολύτιμες πηγές για την εξέλιξη της γλώσσας στους αιώνες. Τέλος, αποτελούν πηγές έγκυρης πληροφόρησης για τη στρατιωτική και διοικητική ορολογία της εποχής και για τις ονομασίες των ξένων λαών την εποχή εκείνη.

5.2.2 Η πρώιμη χρονογραφική παραγωγή (6ος-8ος αι.)

Το παλαιότερο χρονογραφικό κείμενο που σώζεται είναι του Ιωάννη Μαλάλα, αφηγείται γεγονότα από κτίσεως κόσμου έως και την εποχή του Ιουνστινιανού και διασώζει στοιχεία από τη δημώδη της εποχής. Άλλο σημαντικό έργο το Πασχάλιον Χρονικόν, ανωνύμου που μάλλον ήταν κληρικός και έζησε στα χρόνια του αυτοκράτορα Ηρακλείου. Είναι ένα εκτενές συμπιληματικό κείμενο που φθάνει στην εξιστόρηση ως το 628 και περιλαμβάνει τις απόψεις της εποχής για τον υπολογισμό του Πάσχα. Μέχρι τον 9ο αιώνα δεν έχουμε άλλο χρονικό.

5.2.3 Η χρονογραφική παραγωγή των μέσων (9ος-1204) και ύστερων (1204-1453) βυζαντινών χρόνων

Η παλαιότερη χρονογραφία του 9ου αιώνα είναι του Γεωργίου Σύγκελλου που περιγράφει γεγονότα ως το 284. Το έργο του συνεχίζει ο Θεοφάνης ο Ομολογητής για τα χρόνια 284-813. Η Χρονογραφία του μαζί με τα έργα του πατριάρχη Νικηφόρου αποτελούν τις κύριες ιστοριογραφικές πηγές για τον 7ο και 8ο αιώνα. Τον 9ο αιώνα έχουμε και το Χρονικόν Σύντομον του Γεωργίου Μοναχού που αφηγείται γεγονότα ως το 842 και αποτελεί τη μόνη σύγχρονη πηγή για τα γεγονότα 813-842. Τον 10ο αιώνα έχουμε το έργο Συνεχιστής Θεοφάνους ή Συνέχεια της Χρονογραφίας του Θεοφάνη, έργο προπαγανδιστικό υπέρ της Μακεδονικής δυναστείας, σε 6 βιβλία για την περίοδο 813-961, το οποίο έχει γραφτεί από πολλούς λογίους μεταξύ των οποίων και από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ. Τον 11ο αιώνα έχουμε τη Σύνοψι Ιστοριών του Ιωάννη Σκυλίτζη για τα έτη 811-1057, ένα έργο σοβαρότατο με τα χαρακτηριστικά των χρονογραφιών μεν αλλά που πλησιάζει και την ιστορία και την Επιτομή Ιστοριών του Ιωάννη Ζωναρά, επίσης πολύ σοβαρό έργο. Τον 12ο αιώνα έχουμε την έμμετρη χρονογραφία του Κωνσταντίνου Μανασσή, που φθάνει ως το 1081 και δεν έχει ιδιαίτερη αξία ως ιστορική πηγή. Έμμετρη χρονογραφία έχουμε και από τον 14ο αιώνα από τον Εφαραίμ τον Αίνιο που αφηγείται γεγονότα από το 37 μ.Χ. ως το 1261. Επίσης, στον ίδιο αιώνα ανήκουν και χρονικά «δημώδη», πχ. το Χρονικόν του Μωρέως και η Εξήγησις της γλυκείας χώρας Κύπρου. Κατά τον 14ο και 15ο αιώνα δεν παρατηρείται μεγάλη παραγωγή εκτενών χρονογραφιών παγκοσμίου ενδιαφέροντος.

http://users.forthnet.gr/ath/jexi/

Δεν υπάρχουν σχόλια: